Mo te tau i tutuki nei i te 31 o Maaehe 1947.
Pei Te Hurinui
1 Taane i ahua ki te poo uriuri
Ki te poo tangotango, ki tua o Pae.
Teenei te toki a Rata ka uu, ka mau
Ka rangaa ki te taahuhu nui o Rehua.
Kia ara ake ana ia, ko Taane-i-te-pupuhi.
2 TEENAA KOUTOU KATOA. E whakanui atu ana ahau ki a koutou ki nga iwi o Tainui e paa nei ki nga whenua i raupatutia o roto i te takiwaa o Waikato; mooku i whai waahi ki te whakaputa i teenei, i te riipoata tuatahi a te Poari Kaitiaki Maaori o Tainui.
3 I roto i nga tau e takoto mai nei teeraa ka tupu ake nga whakatupuranga kaaore e moohio ki nga aahuatanga katoa i whakatuuria ai te Poari Kaitiaki Maaori o Tainui, no reira ka whakakaupapatia iho e au ki roto i teenei riipoata nga koorero o nga tau ki muri.
Te whawhai ki Waikato
4 No te 12 o Huurae 1863, ka whiti mai a Tianara Kamerona me ana hooia i te awa o Manga-taawhiri. No te 17 o Huurae 1863 ka pakanga ki Te Koheroa. No te 30 o Oketopa ki te 1 o Nooema te pakanga ki Meremere. No te 20 ki te 21 o Nooema te pakanga ki Rangi-riri. No te 13 o Tiihema ka pakanga ki nga tahatika o te awa o Hunua. No te 12 o Pepuere 1864 ka tiimata te pakanga ki Paa-te-rangi. No te 20 o Pepuere ka whakaekea te paa o Paa-te-rangi; kua riro kee noa atu nga Maaori. No te 21 o Pepuere ka tae nga hooia ki Rangi-aohia. No te 31 o Maaehe 1864 ki te 2 o Aaperira ko te pakanga ki Oo-raakau. No konei ka mutu te pakanga ki Waikato.
Te ture raupatu i nga whenua o Waikato
5 No te tau 1863 i hangaa ai te Ture Whakanohonoho o Niu Tiireni, aa, na raro i taua ture me oona whakatikatikanga i raupatutia ai nga whenua o Waikato. Ko nga eka i raupatutia ai i te tuatahi 1,202,172 eka. O roto i eenei eka e 314,364 nga eka i whakahokia mai anoo ki nga Maaori, ka mahue atu ai nga eka ki te raupatu e 887,808. Engari no te tau 1922 ka whakahokia mai kia uiuia e te Kooti Whenua Maaori nga eka 13,947 mo nga iwi kore whenua o Waikato.
Te Komihana Uiui mo te Raupatu
6 No te 18 o Oketopa 1926 ka whakatuuria he rooera komihana hei uiui i nga take raupatu me eetahi atu take e paa ana ki nga whenua Maaori o te motu nei. Ko te huarahi i uru ai nga whenua i raupatutia o Waikato ki roto i taua uiui na runga i nga pitihana e whai ake nei. Ko te pitihana nama 379/1924 a Aanaru Makiwhara te Rira me eetahi atu e rua tekau ma toru, mo nga whenua i raupatutia e moohiotia nei ko Ootau me Wairoa poraka. Ko te pitihana nama 18/1925 a Te Wharau Herewini me eetahi atu tokoiwa mo nga kereeme e paa ana ki nga whenua o Waikato i raupatutia.
7 No te Huune 1927 ka whakatakotoria ki te aroaro o te kaawanatanga te riipoata a taua komihana. Ko te riipoata a te komihana i whakahua i te moni e toru rau nga paauna hei utu-a-tau hei whakatau i teenei take.
Nga Whakahaerenga ki nga Kaawanatanga
8 Tiimata mai i te waa i whakaputaina ai te riipoata a te rooera komihana he maha nga koorerotanga o teenei take ki nga minita o nga kaawanatanga. I roto i aua koorerotanga i whakaarahia ake i te waa ko Taa Apirana Ngata te minita Maaori te moni, engari i poto tonu te whakautu a nga maangai koorero o Waikato, araa, kaaore i whakaae ki te tango i te moni. Ko te whakautu ki nga minita o te kaawanatanga, ‘I riro whenua atu, me hoki whenua mai.’ I muri mai ka ara te Roopuu Rangatahi ki te whakatakoto i ta raatou nei kaupapa. I roto i nga koorerotanga maha i oti i teetahi o nga hui me waiho ma te Kaahui Ariki te kupu. Ka whiriwhiria e te Kaahui Ariki me whai koha raatou ki a Tara-piipipi, aa, ka tukua atu ki a ia. No te rironga atu ki a Tara-piipipi ka tukua e ia ki tana Tekau-maa-rua. I te roa o te whakaputa a taua Tekau-maa-rua i ta raatou whakatau me ta raatou riipoata, ka whiriwhiria anoo e te Kaahui Ariki te take nei. Ko te haerenga o Tuumate Mahuta ki Rukumoana. I reira ka whakaaturia e ia teeraa ia e haere ki Pooneke kia tuutaki ki te kaawanatanga mo teenei take. I puta atu anoo hoki te tono a Tuumate ki a Tara-piipipi me tana Tekau-maa-rua kia koorero tonu mai ki tana kanohi, mehemea he koorero anoo kei a raatou, aa, kaua a ia e patua koohamotia inaa tae ia ki Pooneke. No waenganui poo ka hoki a Tuumate ki waahi. Kaaore hoki i whakautua mai tana koorero.
Nga Whakahaere a Tuumate Mahuta ki nga Kaawanatanga
9 No te Iwa o Hepetema, 1935 ka tae a Tuumate Mahuta me eetehi o nga maangai o nga iwi o Waikato, hui katoa e rua tekau maa rua te tokomaha. I waahi rua te whakatakoto atu a Tuumate i te take, araa, te tuatahi ko te kaupapa, ‘i riro whenua atu, me hoki whenua mai’. No te korenga i tirohia mai e te kaawanatanga o teenei kaupapa hei kaupapa whiriwhiri, araa kaaore e taaea e te kaawanatanga te whakaae mai me peeraa te whakataunga o te take, kaatahi ka whakatakotoria atu e Tuumate me utu i te moni toopuu kia £358,666. Ka kore raanei kia £10,750 i te tau mo ake tonu atu. Kaaore hoki teenei kaupapa utu ki te moni i whakaaetia e te kaawanatanga. Na te Piriimia, na Poopi raaua ko te Kooti i whakaatu mai te kore o te kaawanatanga whakaae mo nga moni i whakahuaina atu ai e Tuumate. E rima nga raa tuuturu e whakahaere ana a Tuumate i te take nei ki nga minita e rua o te kaawanatanga e huaina i runga ake nei. No te tekau ma toru o nga raa o Hepetema, 1935 ka hikitia nga koorero kia whiriwhiri te kaawanatanga mo te kupu a Tuumate, ‘i te mea kei te uaua te kaawanatanga?’ Ki te whakaae mai ki tana tono, i runga i te koorero, ‘he nui rawa taua whakahua moni’, ka whakaae ia hei tiimata i te utu a te kaawanatanga me noho kia £7,500 i te tau, kia £250,000 raanei te moni toopuu, engari me puare tonu te huarahi mo te tono kia eke ki tana moni i whakahua ai i te tuatahi. Ko te whakautu a te kaawanatanga maana e tuku-a-reta ake tana whakautu mo teenei moni whakahua a Tuumate. No te tekau ma whaa o Hepetema ka tukua mai e te kaawanatanga te reta ki a Tuumate, na te Kooti i haina mai. Ko taua reta i kii mai kaaore te kaawanatanga e whakaae ki te moni toopuu £250,000, ki te moni-a-tau raanei £7,500.
10 I te ono o nga raa o Oketopa, 1935 ka hoki anoo a Tuumate ki Pooneke, aa, i te aonga ake ka tuutaki ki te Piriimia, ki a Poopi. I te mutunga o nga koorero o taua raa, ka hoomai e te Piriimia te pukapuka o te kupu whakamutunga a te kaawanatanga mo runga i te tono a Tuumate. Ko te whakatau a te kaawanatanga, ka whakaaetia te moni-a-tau £5,000 me tiimata i te tuatahi o nga raa o Aaperira, 1936. Engari me waatea tonu te kaawanatanga ki te utu mai i te moni £100,000 hei whakaea i te katoa o teenei take.
11 Ko te whakautu a Tuumate mo teenei pukapuka a te Piriimia i tuhia reta me te kii atu, ka whakaaetia e ia te £5,000 i te tau mo taua waa, engari kaaore ia e whakaae kia tuutakina mai te huarahi mo te tono a muri atu kia eke rawa te moni toopuu ki te £358,666.
12 I mea atu hoki a Tuumate i roto i tana reta ki te Piriimia, mehemea ki te utua mai te moni £5,000 i te tau kaua e whakaurua mai te kupu me waatea te kaawanatanga ki te utu i te moni £100,000 hei whakaea i teenei take. Ko te whakautu mai a te Piriimia i taua rangi anoo, i mea mai ka tukua e ia ki te kaawanatanga te whiriwhiri mo te kupu a Tuumate kia kaua e whakahuaina te £100,000 i roto i te koorero utu i te £5,000 i te tau. No te waru o Oketopa, 1935 ka waea mai te Piriimia ki a Tuumate me te kii mai ka whakaaetia e te kaawanatanga kia kauaa e whakahuaina te moni £100,000.
Te Reta a Tuumate Mahuta ki te Piriimia
13 Waahi Pa,
Hanatere.
10 Oketopa, 1935.
14 Ki te Raiti Hoonore te Piriimia,
Pooneke.
E hoa,
15 E whakamihi iho ana ahau mo te whakaatu a to waea o te waru o nga raa o te marama nei e waatea ana te taha ki te kaawanatanga ki te whiriwhiri i te moni toopuu a toona waa e takoto mai nei, aa, ko te utunga o te £5,000 i te tau kaua e kiia e here ana i te taha mo nga moni toopuu. Ko teenei e hopuria iho ana e maatou, e waiho ana i te whakataunga i te £5,000 i te tau hei whakatau mo teenei waa nei, aa, me meinga kaaore e aarai ana i te whai kia eke te whakaotinga ki te moni toopuu e £358,666.
16 Ko te hiahia o te kaawanatanga ki te whakauu i te moni toopuu kei te tino maaramatia iho, engari i te kore e tuuturu o te moohiotia teeraa te moni e £5,000 i te tau ka puta mai i te moni hua o te moni toopuu £100,000, kaaore i taaea e au te kore e tono ko te whakatau mo teenei waa i runga i teenei moni me waiho kia tuhera ana. Teetehi, teeraa ahau i haukoti i te whakaaro o te iwi inaianei mo teenei take mehemea kaaore ahau i tuhi atu ki te tuupono te whakatau mo teenei waa kei raro iho o te moni toopuu £358,666, kaua e aahei taua whakatau kia meinga ko te otinga whakamutunga mo teenei take.
17 I muri i te taenga mai o to waea ka tuu te hui nui o nga iwi o Waikato i teenei poo i mahue ake nei. I reira i whakapaua katoatia ai e au me Te Hurinui nga koorero o nga whakahaerenga o te take nei ki te kaawanatanga. I taua hui i whakataua ko te whiriwhiringa me te whakatau whakamutunga me waiho mai ki a maatou ko tooku whaanau me Tara-piipipi Taainga-kawa. Oti raa ko taua whakatau a nga iwi i whai anoo i teetehi whakataunga i te hui i tuu ki Ngaarua-waahia i te rua tekau ma tahi o nga raa o Maaehe, 1935.
18 Ko te hui a tooku whaanau me Tara-piipipi Taainga-kawa i tuu i te ata nei, aa, i rite katoa te whakaae ko nga hiikoitanga katoa aaku i nga whakahaerenga ki te aroaro o te kaawanatanga me whakauu. No reira ko teenei tuhinga atu he whakapuumau i taku whakaaetanga i te moni utu-a-tau £5,000 hei whakataunga mo teenei waa nei.
19 Heoi nei ra,
Na Tuumate Mahuta
20 Ka takoto i reira te take nei mo eetehi marama, i te mea hoki ka rokohanga e te waa pooti mema mo te Paaremata, ka hinga te kaawanatanga o Poopi, ka tuu ko te Kaawanatanga Reipa.